Profilaktyka nowotworowa
W miesiącu czerwcu od 4 do 24 w naszym kraju obchodzone są Dni Walki z Rakiem. Jest to przede wszystkim czas promowania wśród ludzi profilaktyki przeciwnowotworowej.
Zatem, czym jest nowotwór?
Zacznijmy od początku. Słowo nowotwór w naszym społeczeństwie budzi negatywne emocje ale czy wszyscy wiemy co to tak naprawdę jest? Jest to nieprawidłowa tkanka, która powstaje z jednej zmutowanej komórki. Jej podział jest niekontrolowany przez co organizm nie może zwalczyć „intruza”. Istnieje wiele rodzajów nowotworów, nie wszystkie z nich od razu mszą prowadzić do śmierci.
Nowotwory łagodne są to nieprawidłowe masy tkankowe, które rosną powoli i nie niszczą sąsiednich tkanek. Ich rozwój może zatrzymać się nawet na kilka lat. Najczęściej są otorbione, nie dają przerzutów i po usunięciu nie odnawiają się.
Nowotwory miejscowo złośliwe jest to grupa, która może naciekać na okoliczne tkanki lub powodować ich ucisk. Po usunięciu mogą pojawiać się wznowy co powoduje nawrót choroby.
Nowotwory złośliwe jest to najgroźniejsza grupa chorób. Charakteryzuje je: brak torebki, unaczynienie oraz szybkie tempo rozwoju. Naciekają na sąsiednie tkanki oraz mogą tworzyć przerzuty. Komórki tych nowotworów mają zmieniony kształt, dzielą się bardzo szybko i nie spełniają przypisanej funkcji.
Opisany wyżej podział nie jest ścisły, mogą występować również nowotwory, które mają torebkę ale tworzą przerzuty do innych narządów, dlatego nowotworami złośliwymi nazywane są wszystkie nowotwory dające przerzuty.
Czy możemy zmniejszyć ryzyko powstawania nowotworu?
Powszechnie wiadomo, że nałogi zwiększają ryzyko powstawania nowotworów. Wśród nich największą rolę odgrywa palenie Według badań dym tytoniowy zawiera około 4000 toksycznych substancji, z czego kilkadziesiąt z nich ma udowodnione działanie kancerogenne.
Równie ważny wpływ na powstawanie nowotworów ma bierne palenie tytoniu. Wiąże się to z wdychaniem dymu zanieczyszczonego rakotwórczymi substancjami.
Co zatem możemy zrobić?
Przede wszystkim nie zaczynajmy palić, a jeżeli już jesteśmy wciągnięci w nałóg to najlepiej wyjść z niego. Stwierdzicie, że łatwo powiedzieć, a trudniej zrobić. Jednak czy nasze zdrowie nie jest w tym wypadku ważniejsze? Powinniśmy również uważać na miejsca w których przebywamy. Nie idźmy do palarni tylko po to aby dotrzymać komuś towarzystwa, unikajmy zadymionych miejsc.
Kolejnym czynnikiem mającym istotny wpływ na nowotworzenie jest nadmierne spożywanie alkoholu. Odpowiada m. in. za zwiększone ryzyko nowotworu: gardła, krtani, przełyku, jamy ustnej, wątroby i jelita grubego. Alkohol nasila działanie tytoniu. Wypicie dziennie więcej niż 20-25 g czystego etanolu ma niekorzystne działanie na zdrowie. Bawić możemy się świetnie również bez alkoholu. A jeżeli już chcemy z niego skorzystać to wybierajmy czerwone wino wytrawne. Jest ono bogatym źródłem resweratrolu, który ma działanie korzystne na układ krwionośny, działa przeciwnowotworowo, chroni przez chorobami neurodegeneracyjnymi, działa przeciwzapalnie i przeciw utleniająco. Co nie zmienia faktu, że z alkoholem nie należy przesadzać.
Innym czynnikiem zwiększającym prawdopodobieństwo zachorowania na nowotwory jest narażenie na promieniowanie ultrafioletowe. Szkodliwe jest narażenie na promieniowanie słoneczne oraz na lampy emitujące promieniowanie UV podczas opalania. Ekspozycja na ten czynnik może powodować nowotwory skóry w tym czerniaka. Uchronić nas przed tym mogą przede wszystkim filtry ochronne oraz umiarkowanie w opalaniu.
Szkodliwe są również substancje kancerogenne w środowisku pracy, promieniowanie jonizujące, czynniki wirusowe i bakteryjne oraz leki hormonalne.
Do wyżej omówionych czynników można dodać również następujące czynniki: występowanie nowotworu u rodziców (czynnik genetyczny), starzenie się organizmu, siedzący tryb życia, zanieczyszczenie środowiska, płeć, czynnik ekonomiczny oraz narażenie podczas diagnostyki medycznej – m.in. rentgen, tomografia komputerowa.
Czy oprócz wystrzegania się powyższych sytuacji możemy jeszcze coś zrobić?
Wiele osób zdaje sobie sprawę z czynników ryzyka powstawania nowotworów oraz jaką profilaktykę powinno się w tym wypadku zastosować. Ale czy zdajemy sobie sprawę z tego jaki wpływ ma żywienie na nasze zdrowie.
Czy żywienie ma wpływ na powstawanie nowotworów?
Nieprawidłowa dieta i picie alkoholu odpowiada za powstawanie około 40% nowotworów. Najwięcej z nich, za których powstawanie jest odpowiedzialna dieta umiejscawia się w przewodzie pokarmowym. Wprowadzenie zdrowych nawyków żywieniowych u ludzi mogłoby zmniejszyć zachorowanie, np. na raka żołądka, odbytnicy i okrężnicy o około 75%.
Jednym z częściej wymienianych czynników żywieniowych jest występowanie aflatoksyn w diecie. Są to mykotoksyny wytwarzane przez grzyby z rodziny Aspergillus. Można je znaleźć na ziarnach zbóż, orzechach, nasionach roślin strączkowych, najczęściej źle przechowywanych. Toksyny mogą pozostawać w produktach nawet po obróbce kulinarnej. Spożywanie żywności zanieczyszczonej aflatoksynami może powodować zwiększone ryzyko zachorowania na raka wątroby.
Innym czynnikiem zwiększającym ryzyko zachorowania na nowotwory są heterocykliczne aminy i wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne. Powstają one podczas smażenia w wysokich temperaturach produktów białkowych, grillowania i wędzenia. Narażenie na te związki może spowodować zwiększone ryzyko zachorowania na nowotwory jelita grubego – okrężnicy i odbytnicy.
Kolejnym czynnikiem są występujące w żywności N-nitrozwiązki, azotany i azotyny. Azotany przechodzą do żywności z nawożonych gleb. Związki te są stosowane także do konserwowania produktów, szczególnie mięsa sera, piwa i wędlin. Kancerogeny te nie zneutralizowane przez witaminę C zwiększają ryzyko zachorowania na raka żołądka.
Duże znaczenie ma również spożywanie tłuszczów nasyconych i cholesterolu. Zwiększa to ryzyko powstawania nowotworów jelita grubego – okrężnicy i odbytnicy.
Nadmiar spożycia soli w diecie uszkadza śluzówkę żołądka, prowadzi to do jego zapalenia, które jest etapem w powstawaniu nowotworów. Solenie ryb może doprowadzić do raka jamy nosowo – gardłowej.
Wśród czynników żywieniowych wymienia się jeszcze zbyt duże spożywanie wapnia w diecie co może prowadzić do powstania raka prostaty u mężczyzn. Z kolei picie herbaty Yerba mate przyczynia się do powstawania raka przełyku. Natomiast Betakaroten stosowany w suplementach diety powodujący raka płuc u osób palących tytoń. Spożywanie chipsów, słodyczy, żywności po usunięciu z niej pleśni oraz produktów wysoko przetworzonych również zwiększa ryzyko zachorowania na nowotwór.
Wykazano w badaniach również związek nadmiernej masy ciała (BMI>25 kg/m2), ze zwiększonym ryzykiem powstawania zmian nowotworowych i śmiertelnością z ich powodu. Najwięcej dowodów wykazano dla powstawania raka przełyku, trzustki, jelita grubego, piersi, macicy i nerek.
Czy są produkty, które mogą działać profilaktycznie?
Żywienie oprócz negatywnych skutków ma również znaczącą rolę w profilaktyce powstawania nowotworów
Do czynników zmniejszających ryzyko zachorowania na nowotwory należą witaminy. Witamina C jest antyoksydantem przeciwdziałającym kancerogenezie. Hamuje powstawanie substancji rakotwórczych np. nitrozoamin oraz neutralizuje wolne rodniki. Spożywanie produktów bogatych w witaminę C, a szczególnie warzyw i owoców zmniejsza ryzyko zachorowania na nowotwory jamy ustnej, przełyku, żołądka, gardła, płuc i jelita grubego. Produktami bogatymi w ta witaminę są: dzika róża, porzeczka czarna, natka pietruszki, papryka czerwona oraz wiele innych warzyw i owoców.
Witamina E posiada potencjał przeciw utleniający, inaktywuje wolne rodniki oraz odgrywa ważną rolę w stabilizacji błon komórkowych. Podobnie jak witamina C hamuje szkodliwe działanie nitrozoamin. Pomaga w zmniejszeniu ryzyka powstawania raka gruczołu krokowego. Bogate w witaminę E są oleje roślinne takie jak słonecznikowy, z orzechów włoskich, rzepakowy, arachidowy, oraz oliwa z oliwek, orzechy włoskie i laskowe, pestki słonecznika i dyni.
Kolejną grupą są karotenoidy, a w szczególności beta-karoten, likopen, luteina, kantaksantyna i zeaksantyna. Stymulują one działanie układu immunologicznego, hamują proliferację komórek oraz mają zdolność wychwytywania wolnych rodników, co daje im działanie przeciwnowotworowe. Karotenoidy chronią komórki przed promieniowaniem UV, hamują mutagenezę komórek bakteryjnych, zmniejszając ryzyko powstawania raka jamy ustnej, krtani, przełyku i pęcherza moczowego. Likopen w największej ilości znajduje się w pomidorach, a szczególnie w ich przetworach oraz melonach, brzoskwiniach i grejpfrutach. Związek ten zmniejsza ryzyko powstawania nowotworów przewodu pokarmowego, raka prostaty, płuc, wątroby i jajnika.
Inną ważnym składnikiem żywności jest witamina D . Stymuluje ona syntezę białka wiążącego wapń, zwiększając przez to resorpcję tego pierwiastka w jelicie. Hamuje nadmierną proliferację komórek oraz reguluje ich wzrost i zróżnicowanie komórek. Działa także na układ immunologiczny. Wykazano wraz ze zwiększonym spożyciem tej witaminy zmniejszanie ryzyka powstawania nowotworu prostaty, jelita grubego, płuc, czerniaka oraz białaczki. Źródłem witaminy D są przede wszystkim ryby, szczególnie węgorz, śledź, łosoś a także żółtko jaja, ser żółty, mleko krowie. Witamina D jest również syntezowana w naszej skórze pod wpływem promieni słonecznych, dlatego zamiast narzekać korzystajmy z pięknej aury za naszym oknem.
Kwas foliowy i witamina B12 również działała zmniejszająca na ryzyko powstawania nowotworów. Niedobór tych witamin powoduje uszkodzenia DNA. Wykazano, że oba składniki zmniejszają ryzyko powstawania gruczolaków jelita grubego. Kwas foliowy odnajdziemy w ciecierzycy, szparagach, szpinaku, sałacie rzymskiej, brokułach i wielu innych produktach, natomiast witaminy B12 możemy szukać w mięsie, rybach, jajach, przetworach mlecznych.
Oprócz witamin ważną rolę w profilaktyce nowotworów wykazują składniki mineralne. Ważnym składnikiem jest selen. Jest on materiałem budulcowym enzymów o działaniu antyoksydacyjnym, przez co przeciwdziała rozwojowi komórek nowotworowych na wszystkich etapach kancerogenezy. Większe spożycie tego składnika mineralnego zmniejsza ryzyko powstawania raka płuc. Szukać go możemy w produktach zbożowych, czosnku, rybach, grzybach a także w orzechach brazylijskich.
Innym istotnym składnikiem mineralnym jest wapń. Zmniejsza on ryzyko powstawania raka jelita grubego. Zapobiega kancerogennemu działaniu kwasów żółciowych w przewodzie pokarmowym poprzez tworzenie soli wapniowych. Występuje on w jogurtach, mleku, serze żółtym, twarogu i wielu innych produktach.
Błonnik pokarmowy również ma takie działanie. Wykazano jego wpływ na zmniejszone ryzyko raka jelita grubego. Pomaga w prawidłowej perystaltyce jelit, a co za tym idzie zmniejsza czas zalegania substancji rakotwórczych w jelitach. Może również absorbować dużą ilość kwasów żółciowych, których metabolity mogą działać kancerogennie.
Innymi związkami są polifenole występujące w roślinach. Wchodzą one w reakcje z wolnymi rodnikami, zwiększając ich przekształcanie do mniej szkodliwych substancji. Zmniejszają ryzyko powstawania nowotworów przełyku, żołądka, piersi oraz jelita grubego. Dużą ilość tych substancji zawierają herbata, rośliny z rodziny kapustowatych, soja, owoce takie jak borówki, żurawina, truskawki, poziomki oraz owoce cytrusowe, wino czerwone i kakao.
Wielonienasycowe kwasy tłuszczowe wchodzą w skład fosfolipidów błon komórkowych, biorą czynny udział we wzroście i różnicowaniu komórek, mają wpływ na odpowiedź immunologiczną i przebieg procesów zapalnych. Zmniejszają ryzyko powstawania raka płuc i jelita grubego. Można je znaleźć w olejach roślinnych oraz rybach morskich, orzechach i kakao.
Nasza dieta powinna być bardzo urozmaicona oraz jak najmniej przetworzona. Przede wszystkim powinna opierać się na owocach i warzywach, które są bogatym źródłem witamin oraz składników mineralnych.
Badania
Ktoś z waszej rodzinie zachorował na nowotwór, jesteście w grupie ryzyka, wasz styl życia może prowadzić do zwiększenia prawdopodobieństwa zachorowania, a może po prostu jesteście osobą która dba o swoje zdrowie na każdym etapie życia. Czy istnieją badania, które można wykonać „na własną rękę” w kierunku raka?
Odpowiedź na to pytanie brzmi – tak. Istnieje wiele form badań pokazujących ryzyko zachorowania lub wskazujących na pierwsze objawy.
W poradniach genetycznych można wykonać badania DNA aby potwierdzić lub wykluczyć obecność mutacji predysponujących do zachorowania na różne choroby w tym nowotwory. Do badania pobierany jest materiał w postaci krwi lub śliny, z którego izolowane jest DNA. Badanie jest ważne całe życie, ponieważ nasze DNA się nie zmienia. Czułość badania wynosi ok. 99%. Koszt takich badań zależy od wybranego pakietu genów i waha się ok. kilkuset złotych do kilku tysięcy.
Kolejne badanie na które możemy udać się sami to markery nowotworowe. Produkcja tych związków jest nadmiernie produkowana w tkance nowotworowej, dlatego jest to pomocne w diagnostyce nowotworowej. W takim badaniu można wykryć nowotwór jajnika, trzustki, wątroby, nowotwór prostaty oraz inne. Badanie polega na pobraniu krwi. Jest szybkie i można je zrobić w większości laboratoriów, wynik jest zazwyczaj tego samego dnia. Koszt takiego badania waha się od kilkunastu do kilkudziesięciu złotych od jednego markera.
We własnym zakresie możemy również udać się do lekarza i zrobić USG. Nie potrzebujemy w tym wypadku skierowania oraz unikamy długiego okresu oczekiwania po nie a dzięki temu możemy szybko wykryć chorobę.
Ważnym badaniem jest również samobadanie piersi. Każdy niepokojący objaw należy w tym wypadku sprawdzić. Samobadanie należy wykonywać raz w miesiącu pierwszego dnia po zakończeniu miesiączki a u kobiet po menopauzie zawsze tego samego dnia co miesiąc.
Lekarz może nam zlecić także inne badania takie jak: tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny, endoskopia, mamografia, cytologia, badania per rectum, badania dermatoskopem oraz badania histopatologiczne.
Nowotwór jest straszną chorobą, która może doprowadzić nawet do śmierci dlatego już od początku warto zadbać o swoje zdrowie. Odpowiednia dieta, wysiłek fizyczny oraz brak nałogów zmniejsza ryzyko powstawania nowotworów.
15 czerwca 2019